Bugün Azerbaycan’da Basın, Azerbaycan Türkçesiyle 'Matbuat Günü'.   Azerbaycan dilinde yayınlanan ilk gazete – Ekinci’nin 138. kuruluş yıldönümü ülkede basın günü olarak kutlanıyor.  Bazı medya temsilcileri için ise bugün çifte bayram.
Çünkü Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in kararıyla gazeteciler için yapılan daireler bugün sahiplerini buldu.  Başkent Bakü’de yapılan 156 dairelik  apartmanın açılışını Cumhurbaşkanı İlham Aliyev yaptı.  Konuşmasında “Gazeteciler kendi maaşlarıyla ev alamaz”  diyen İlham Aliyev dünyada ilk kez bir ülkede ihtiyacı olan gazeteciler için ev yapıldığını,  bu yönde çalışmaların süreceğini söyledi.

Ev dağıtımı bazı gazetecileri sevindirdi sevindirmesine, ama beraberinde de tartışmaları gündeme taşıdı.
Azerbaycan medyası adeta ikiye bölündü. Bir tarafta iktidarın gazeteciye ev vermesinin medya etiğine aykırı olduğunu öne sürerek, bunu rüşvet olarak değerlendirenler… Öte tarafta yıllardır medyada çalışan ve ev alacak durumda olmayan gazeteciler için bunun bir hak olduğunu savunanlar…

Etik tartışmasından daha fazla gündeme damgasını vuran olay ise liste skandalı oldu. Evsiz gazeteciler için yapıldığı belirtilen apartmandaki dairelerin bir kısmının Bakü’de ve diğer illerde  daireleri, müstakil evleri bulunan  genel yayın yönetmenlerine verildiği ortaya çıktı.  Evi olmayan gazeteciler bu duruma isyan ederken genel yayın yönetmenlerine bu dairelerin “konut durumunun iyileştirilmesi” amacıyla verildiği açıklandı.
Böylelikle,  Azerbaycan Basın Konseyi Başkanı'nın “gazeteciler için vicdan sınavı” diye nitelendirdiği aşama sona erdi. Bir sonraki kavga ise 2015’te yaşanacak – genel seçim öncesi gazeteciler için bir apartman daha yapılacak...

EKİNCİ’DEN BUGÜNE AZERBAYCAN MEDYASI

22 Temmuz 1875 yılında Azerbaycan dilinde ilk gazete – Ekinci yayın hayatına başladı. Gazetenin kurucusu ve genel yayın yönetmeni dönemin tanınan aydınlarından Hasan Bey Zerdabi idi.
Çarlık Rusya’sı hükümetinden büyük zorluklarla izin alan  Zerdabi’nin  Ekinci’sinde Necef Bey Vezirov, Asker Ağa Gorani, Seyid Azim Şirvani, Muhammedtağı Alizade Şirvanii, Haydari, Mirza Feteli Ahundov gibi Azerbaycan edebiyat tarihinin meşhur isimlerinin yazıları yayınlanıyordu.   Zerdabi,  daha yayın hayatına başlamadan sansürle karşılaşmaması için gazetesine Ekinci adını koymuştu,  ama  daha ilk aylardan konunun ekin-ziraat olmadığı belliydi.  Bu nedenle de Ekinci, sadece iki yıl iki ay yaşayabildi ve gazetenin sadece 56 sayısı yayınlandı.  1877 senesinde  Osmanlı-Rus savaşının başlamasıyla birlikte arka cephede “Türk-Tatar” dilinde bir gazetenin yayınlanmasından rahatsız olan Rusya hükümetinin emriyle Ekinci kapatıldı. Ancak bu kapatma kararı Azerbaycan dilinde gazetelerin sayısının arttırılması fikrine, Azerbaycan basınının oluşmasına engel olamadı.  1991 senesinden itibaren Ekinci’nin kuruluş günü 'Azerbaycan Matbuat Günü' olarak kutlanmaya başladı…

Günümüzde Azerbaycan’da basın kuruluşlarının sayısı tam olarak belli değil.  Somut olmayan bilgilere göre, Adalet Bakanlığı'nda yaklaşık  3500 gazete, dergi,  televizyon, radyo ve  haber ajansı kayıtlı. Bunlardan yaklaşık 3300’ü gazete,  100’ü dergi, 50’si televizyon ve radyo, 30’u ise haber ajansı.

TELEVİZYONLAR

Ülkenin en büyük televizyonu 1956 senesinde Az.TV.
Resmi devlet televizyonu statüsünde olan AZ.TV’nin  “İdman Azerbaycan” (spor)  ve “Medeniyyet” (kültür) adında iki tematik kanalı da bulunuyor.

Avrupa Konseyinin talepleri doğrultusunda kurulan kamu yayıncısı - İctimai TV ikinci büyük kanal olma özelliği taşıyor.  Devlet televizyonunun kamu yayıncısına dönüştürülmesi yerine, ek bir kamu yayıncısı kurma kararı alan Azerbaycan’da  2004 yılında yayın hayatına başlayan İctimai TV,  aslında  hem de ikinci devlet kanalı statüsünde ve tüm ülkede yayınlanıyor.

ANS, Space, ATV, ATV İnternational, Space, Hazar ve Lider ulusal çapta yayın yapan özel kanallar.  Bunların yanı sıra, Azerbaycan’ın bölgelerinde yayınlanan 13 televizyon kanalı da bulunuyor.  Azerbaycan’da bütün kanallar iktidarın kontrolünde…

Azerbaycan’da TRT-1  hariç, hiçbir yabancı televizyon kanalı karasal frekanslar üzerinden yayın yapamıyor.  Ülkede dijital yayına hazırlıklar sürüyor.  Bu yılın sonuna kadar analog yayından dijital yayına tam geçişin gerçekleşmesi planlanıyor.

RADYOLAR

Azerbaycan’da radyoculuk tarihi 1926 senesine uzanıyor.  Azerbaycan radyosu şimdi Azerbaycan Televizyon ve Radyo Programları Şirketine bağlı olarak faaliyetini sürdürüyor.

Kafkasya’nın ilk FM, Azerbaycan’ın ilk özel radyosu ANS ÇM 1994 senesinden yayınlanıyor. Azat Azerbaycan, Antenn, Space, İctimai,  Media FM, Burç FM, Lider FM,  106 FM; Nahçıvan’ın sesi Azerbaycan’da  FM dalgasında yayınlanan diğer radyolar.
2009 yılına kadar Azerbaycan’da yabancı radyolar – Amerika’nın Sesi, Özgürlük (Azadlıg) ve BBC da FM dalgasında yayınlanıyordu. 
1 Ocak 2009’dan itibaren yabancı radyoların FM dalgasında yayını yasaklandı.   Söz konusu kuruluşlardan “Özgürlük” radyosu  Azerbaycan’daki faaliyetini kısa dalga, uydu ve internet üzerinden, diğerleri ise sadece uydu ve internet üzerinden sürdürüyor. FM yayınının yasaklanmasına rağmen, “Özgürlük” radyosu halen Azerbaycan’da popülaritesini koruyor. Özellikle televizyonlarda ve radyolarda muhalif ses duymak isteyen kesim için “Özgürlük” radyosu tek kaynak konumunda…

HABER AJANSLARI VE İNTERNET MEDYASI

Ülkenin en eski ajansı yine devlete ait. 1920 senesinde Azerbaycan Halk Cumhuriyeti tarafından kurulan AzerTAC  Sovyet döneminde çeşitli isimlerle faaliyetini sürdürmüş,  ülkenin yeniden bağımsızlık kazanmasıyla eski adına dönmüş. Resmi devlet haberlerinin yanı sıra politika, ekonomi, bilim, eğitim, kültür, sağlık, spor haberleri sunuyor. Azerbaycan Türkçesi, Rusça ve İngilizce yayınlanıyor.

Ülkenin en aktif haber ajansı Azeri Press (APA).  Tarihi çok eskiye dayanmasa da, Azerbaycan medya mekanında  neredeyse haber “tekelcisi” konumunda.  Bünyesinde bulunan haber siteleri, tematik siteler ve geçtiğimiz aylarda yayın hayatına başlayan internet televizyonu ile bir holdinge dönüşen APA, iktidarın gayri-resmi medya kuruluşları arasında en popüler olanı.  Öne çıkan diğer haber ajansı Trend. 2000’li yılların en popüler ve tarafsız ajansı TURAN ise eski etkisini kaybetmiş. Azerpress, Azadinform, Azmedia, Assa-İrada, Olaylar da Azerbaycan’da faaliyet gösteren ajanslardan nispeten tanınmış olanları.

İnternetin gelişmesi ve yazılı-görsel basında çalışmanın zorluklarının artmasıyla birlikte son dönemde haber sitelerinin sayısı artıyor. En önemli haber siteleri mediaforum.az, qafqazinfo.az, lent.az, vesti.az, day.az ve milli.az.  Bunun yanı sıra, çoğu gazetelerin internet siteleri  bulunuyor. Üülkenin en çok tıklanan haber sitesi musavat.com  Yeni Müsavat gazetesine ait.   En çok okunan sitelerden azadliq.org, “Özgürlük” radyosunun, azadliq.info ise Azatlık gazetesinin internet  siteleri. Nispeten tarafsızlığı ile dikkat çeken Mediaforum.az ABD’nin ve Avrupa’nın çeşitli fonlarının finanse ettiği İnternews Azerbaycan şirketinin bir projesi.  Haber sayısı açısından dikkat çeken Lent.az  ve Rusça yayınlanan vesti.az APA Holding bünyesinde kurulan haber siteleri.  Rusça yayınlanan Day.az birkaç sene öncesine kadar en popüler forum-tartışma sitesi olma özelliği taşıyordu, ancak sahiplerinin el değiştirmesiyle popülaritesini kaybetti.

GAZETELER

Basın Konseyinin verilerine göre, Azerbaycan’da resmen kayda alınmış yaklaşık 3300 gazeteden sadece 600’ü aktif faaliyet gösteriyor, geri kalanların ise sadece adı ve mührü mevcut.  Günlük yayınlanan ulusal  gazete sayısı 35, haftalık gazete sayısı 100 civarında.  Sadece bölgelerde yayınlanan gazete sayısı ise yine 100’e yakın. 

Ülkenin en büyük matbaası olan “Azerbaycan” da yaklaşık 180 gazete basılıyor.  En büyük gazete dağıtım  firmalarından “Kaya”  toplamda 162 gazete satıyor.  Bu gazetelerden 34’ü günlük, 91’i haftalık, 15’i haftada iki kez yayınlanıyor.  Azerbaycan Basın Dağıtım Birliği ise basılan gazetelerin %99’nun dağıtımını gerçekleştiriyor. 320 gazetenin dağıtımını üstlenen birlik 24 günlük, 271 haftalık gazete satıyor.
İfade edilen rakamlarda günlük gazete sayısı 35 civarında gösteriliyor, ancak tanınan gazete sayısı 10’u geçmiyor. Ülkenin en çok satan gazetesi 1989 senesinden yayınlanan ve tirajı 11 bin civarında olan Yeni Müsavat. 7000-7500 nüsha satan Azatlık  ise ikinci popüler basın kuruluşu. Her iki gazete muhalif eğilimli. Yeni Müsavat 2009 senesine kadar Müsavat Partisi Genel Başkanı İsa Kamber’in tesisçiliği ile yayınlanıyordu. 2009’da İsa Kamber gazetenin künyesinden kendi isminin çıkartılmasına karar verdi. Buna rağmen, gazetenin Müsavat Partisine yakın medya kuruluşu olması algısı halen değişmiş değil. Azerbaycan’ın bağımsızlık kazanmasından sonraki döneme damgasını vurmuş Azatlık gazetesi ise halen Azerbaycan Halk Cephesi Partisine ait. 

Bu iki gazete dışında nispeten tanınan basın kuruluşları Zerkalo, Bizim Yol, 525’nci gazete.  Diğer gazetelere nazaran tarafsızlığını koruyan Zerkalo, Rusça yayınlanıyor. Azerbaycan Türkçesindeki versiyonu – Ayna’dan  farklı olarak Zerkalo’nun belli bir okur kitlesi her zaman var.  Bizim Yol  iktidara yakın gazeteler içerisinde en çok okunanı.  Adını Adalet Bakanlığındaki kayıt sırasından alan 525’nci gazete ise 2000’li yıllardaki popülaritesini önemli ölçüde kaybetmiş , ama halen bazı edebiyatseverlerin okuduğu bir gazete.

AZERBAYCAN’A ÖZGÜ GAZETECİLİK TÜRÜ - “REKET” GAZETECİLİK

Bir-iki gazete ve birkaç gazeteci hariç, Azerbaycan basınının tamamı iktidarın kontrolünde. Ancak Azerbaycan basınının tek sorunu bu değil. Ülkede medyanın bir de adına “reket gazetecilik” denen sorunu bulunuyor.  Bu, eski Sovyet mekanına, özellikle de Azerbaycan’a özgü bir “gazetecilik” türü. Adalet Bakanlığı'nda resmi kaydı olan, ama çoğu yayınlanmayan veya ayda-yılda bir-iki kez yayınlanan çok sayıda gazetenin kuruluş amacı, gazeteci kimliği ve ya bir gazete baskısı ile rüşvet toplamak. Çalışma yöntemleri ise çok basit – önce para  “koparılacak” hedef belirleniyor,  sonra o hedefin bir açığı bulunuyor veya bir uygunsuz fotoğrafı çekiliyor, ardından şantaj, tehdit yoluyla para talep ediliyor. Talep kabul edilmezse,  “hedef”in “kirli çamaşırlarının” ortaya döküldüğü bir gazete basılıyor,  önce kendisine, yine sonuç alınamazsa, ilgili devlet kurumlarına götürülüyor.  Genelde bu “gazetecilerin” arkasında bir bürokrat olduğu için ve genelde bu “gazeteciler” devlet kurumlarında çalışan memurları veya devletle bir şekilde irtibatı olan işadamlarını hedef seçtiği için, çoğu zaman  sonuç alınıyor.  Yani kimse işi büyütmek istemiyor… Basın Konseyinin “kara listesi”nde yaklaşık 100 “reket” gazetenin adı bulunuyor. Konsey, yıllardır bu türden olan gazete ve gazetecilerle mücadele ettiğini bildiriyor, her yıl yeni listeler yayınlıyor. Ama değişen tek şey her geçen yıl listenin uzaması ve ciddi sayılan gazetelerin ve gazetecilerin bile bu yöntemlere başvurması…